Geluk is meer dan consumeren
Onze maatschappij laat de obsessie met eeuwige groei beter achter zich. Dat is het uitgangspunt van ‘Voorbij de groei’ van Tim Jackson. In het boek borduurt de auteur verder op zijn eerdere werk ‘Welvaart zonder groei’ uit 2009. Daarin stelde hij dat welvaart meer is dan enkel materiële rijkdom en klaagde hij de illusie van oneindige economische groei op een materieel begrensde planeet aan.
De inspiratie voor het boek vond Jackson in ‘De wereld die we schiepen’ van vriend en collega Jonathan Porritt. Die vertelt daarin vanuit het perspectief van iemand die in 2050 leeft over de transitie naar een duurzame wereld. Een terugblik dus. ‘Voorbij de groei’ blikt terug op belangrijke historische denkers en sleutelmomenten die Jacksons denken beïnvloed hebben.
Groei meet geen geluk
Eén zo’n sleutelmoment is de speech van Robert Kennedy op de Universiteit van Kansas in 1968, waarin die toen al opmerkte dat het bruto binnenlands product (bbp) niet geschikt is om het beschavingsniveau van een maatschappij te meten. Het bbp meet de nationale economie, en het bbp-cijfer omhoog krikken blijft tot de dag van vandaag een obsessie van politici. Maar het bbp baseert zich op verkeerde data, legde Kennedy toen uit. Het telt heel veel nadelige factoren mee die de kwaliteit van ons leven verslechteren en negeert goede dingen die er echt toe doen. Zo telt het luchtvervuiling en sigarettenreclame mee. Het omvat het verlies van natuurgebieden door urbanisatie. Napalm en atoomkoppen. Geweren van massamoordenaars. Al die ‘pluspunten’ tellen mee. Terwijl factoren als vrijwilligerswerk worden genegeerd.
Jackson constateert dat het bbp van de VS ondertussen meer dan twintig biljoen dollar waard is, maar het gelukniveau in al die tijd amper gestegen is. Hij verwijst naar het boeddhisme dat net als het kapitalisme vertrekt vanuit het idee om te proberen het lijden van de mens te verzachten. Maar daar waar het boeddhisme de oplossing ziet in onthechting, ijvert het kapitalisme voor materiële welvaart: “Wat wij in westerse samenlevingen beschouwen als tekenen van macht, noemen boeddhisten eerder begeertes: rijkdom, eigendom, bezit, status, gemak, seks en de overheersing van anderen.”
Overdaad schaadt
Jackson is niet tegen groei op zich – groei is wenselijk bij arme maatschappijen – maar wijst erop dat overdaad schaadt, tot afleiding leidt en het individu zelfrealisatie ontneemt. Hij verwijst naar de talloze concentratiestoornissen, mentale problemen en toenemende fysieke gezondheidsproblemen in rijke maatschappijen. Reclamespotjes proberen ‘consumenten’ altijd maar te overtuigen dat meer beter is, en we slagen er daardoor niet in om ons te focussen op onze passies. We eten en drinken ons letterlijk ziek en krijgen obesitas.
Jackson grijpt ook terug naar Hannah Arendt om het onderscheid tussen werk en arbeid te maken. Werk is creatief en scheppend. Arbeid onderhoudt wat al bestaat. De auteur stelt dat arbeid in een kapitalistische maatschappij totaal ondergeschikt is gemaakt aan de scheppende destructie van economische groei, wat mee verklaart waarom de echt belangrijke functies in de maatschappij (huisvuilophalers, verplegers, onderwijzers) systematisch verwaarloosd worden ten voordele van de zogenaamde bullshit jobs.
Een overkoepelend verhaal
Het is de verdienste van Jackson dat hij al die bestaande ideeën tot een helder narratief weet uit te werken, maar het gevolg is dat hij soms ook vaag blijft. Zo is geluk inderdaad een mogelijke vervangende graadmeter voor bbp, maar hoe meet je dat dan? Jackson erkent de uitdaging, verliest zich bijna in een analyse van geluk en flow, maar weet uiteindelijk geen helder antwoord te formuleren. Ook wanneer hij bespreekt hoe deze nieuwe maatschappijvorm gerealiseerd zou moeten worden (via geweldloos burgerlijk verzet), blijft hij nogal vaag.
‘Voorbij de groei’ is een zeer toegankelijk en vlot werk, dat duidelijk voor het grote publiek geschreven is, maar daardoor ook niet altijd even diep graaft. Dat is zowel één van de grote sterktes als zwakheden van dit werk, dat aardig wegleest. Een aangename toegangspoort voor een publiek dat een mentale uitweg nodig heeft uit deze recentste fase van het moderne kapitalisme, en niet al te vertrouwd is met historische linkse denkers.
Auteur: Max De Boeck | Illustratie: Davien Dierickx